Hastalık ajanlarını kontrol altına almada başlıca, 2 prensip göz önünde tutulmaktadır.

İnfeksiyöz ajanlarının giderilmesinde ve kontrol altına alınmasında başlıca 2 grup Kimyasal ajan kullanılmaktadır. Bunlardan birisi antimikrobial maddeler (kemoterapötikler: antibiyotik, sulfonamidler vs.) ve diğeri de dezenfektanlardır.

Böylece başlıca 5 önemli uygulama ile (medikasyon, dezenfeksiyon, sanitasyon, vaksinasyon ve karantina) hastalıklar kontrol altına alınmaya çalışılır.

İlaçların yan etkileri ve toksik etkileri çok az ve aynı zamanda tolere edilebilir olmalıdır.

Bir ilaç, bir mikroorganizma için sidal ve diğer etken için statik olabilir. Bu durum konak mikroorganizmanın direnç mekanizmasına bağlıdır. Çünkü, mikroorganizmalar çeşitli şekillerde ilaçlara dirençlilik gösterirler (ekstrakromozomal, kromozomal ve diğer faktörler).

Antimikrobial ilaçların çoğu bakteriler ve mantarlardan elde edilmektedirler. Aşağıdaki tabloda bakteri ve mantarlardan sağlanan bazı antibiyotiklerin adları verilmiştir.

Antibiyotikler mikroorganizmalar üzerine çok değişik tarzda etkilemektedirler. Bunlar da özetle aşağıda belirtilmiştir

Bu grupta bulunan antibiyotikler bakteriyel hücre duvarı peptidoglikanın polisakkarid zincirlerinin kros bağlanmasında rolü olan transpeptidasyon enzimlerini inhibe ederek hücre duvarı sentezini önlerler. Bu tür ilaçlar, önceden sentezlenmiş canlı mikropların hücre duvarlarına etkilemezler. Bunların sidal etkileri yanı sıra inhibitör etkileri de vardır.

Hücre duvarı sentezine mani olan antibiyotiklerden en fazla kullanılanları arasında: Penicillin, Ampicillin, Carbenicillin, Methicillin, Oxacillin, Cephalosporin, Vancomycin, Bacitracin vardır.

Nystatin ve amphotericin B: Polyene antibiyotiklerden olan bu ilaçlar antifungal etkinliğe sahiptirler.

Bu grupta bulunan ilaçlar protein sentezinin çeşitli aşamalarına etkileyerek sentezi bozarlar. Böylece mikroorganizmaların ölmelerine neden olurlar.

Protein sentezi hücre içinde oluşan kompleks biyokimyasal olaylar zinciridir ve bu nedenle de birçok basamakları vardır. Bu basamakların her birine etkileyen antibiyotikler, protein sentezini durdurabilirler.

Protein sentezi başlıca 2 bölüme ayrılabilir. Bunlar da özetle şöyledir.

A) Transkripsiyon: Bakteri DNA'sına bağlı olarak, DNA iplikçiklerin bir tanesinden mRNA'nın sentez edilmesidir. DNA'da bulunan genetik bilgiler mRNA'nın komplementer sıralarına nakledilir.

Her iki olayda da, bir seri biyokimyasal reaksiyonlar ardı sıra sıralanarak sentezin kesintisiz otomasyonunu sağlarlar. Translasyon 5 alt kademede gerçekleştirilir. Bunlarda:

Mitomycin: Aynı aktinomisin gibi etkiler. Ancak, bu madde özellikle DNA sentezini önler.

Rifampin, RNA polimerase'in etkisine mani olduğundan, transkripsiyonu inhibe eder ve mRNA sentez edilemez. Rifampin özellikle transkiripsiyonun başlangıcında RNA polimerase'in beta-alt ünitesi ile bağlanarak, kompleksi inaktive eder.

Başlatma kompleksinin oluşumuna mani olanlar: Protein sentezinde başlatma kompleksinin oluşumu çok önemli bir noktadır. Bu kompleksde çeşitli alt üniteler bulunmakta ve bunlar sıra ile birbirleriyle birleşmektedirler. Bu nedenle başlatma kompleksi bir kaç basamağa ayrılabilir. 1-30S ribosomal alt ünitenin mRNA'da başlangıç noktasına bağlanması, 2- Sonradan buraya GTP, f-met-tRNA'nın gelmesi ve birleşmesi, 3-50S ribosomal alt ünitenin komplekse katılması.

Spectinomycin: Aminocyclitol karakterinde bir antibiyotik olan spektinomisin, streptomyces mantarları tarafından sentezlenir ve bakteriostatik etkiye sahiptir. Genellikle, gonorenin sağaltımında kullanılır. Mikroplar üzerine etkisi kanamisin gibidir. Diğer aminoglisosid antibiyotikleri arasında bulunan puromicin ve karugamycin'nin etkileri birbirlerine benzer.

b) 50S ribosomal alt üniteyi inhibe edenler: Protein sentezinde 50S ribosomal alt ünite, peptidyl-tRNA'nın bağlanma yanını (bölgesi) oluşturur. Bu bölgede protein sentezinin inhibe olabilmesi için 1-peptidyl-tRNA'nın 50S ile bağlanmasının önlenmesi, 2- peptid bağı oluşumunun (transpeptidasyon) inhibisyonu, 3- translokasyona mani olunması, gereklidir. Bu tarzda etkileyen antibiyotikler arasında kloramfenikol, linkomisin, makrolid grubu antibiyotikler (eritromisin, oleondamisin, karbomisin, spiramisin) bulunmaktadır.

Kloramfenikole direnç gösteren mikroplarda bu dirençlilik, 50S ribosomal ünite de oluşan değişmeler sonucu bu ilaca karşı duyarlılığın azalması ve buraya kloramfenikol'un bağlanamaması sonucu meydana gelir. Değişmelere maruz kalmış ribosomlara sahip mutantlarda, ribosomların protein sentezindeki aktivitesi zayıftır. Böyle 50S ribosoma, eritromisin ve linkomisin de bağlanamaz.

Makrolidler de aynı kloramfenikol gibi, protein sentezine 50S ribosomal alt ünite düzeyinde mani olurlar. Aktiviteleri birbirine benzer. En etkili olanı eritromisin olup en düşük etkiye de spiramisin sahiptir. Gram negatiflere etkileri fazladır.

Linkomisin, 30S ribosomal alt üniteye bağlanarak mRNA'nın bu ünite ile birleşmesine engel olur. Ayrıca, linkomisin yoğunluğuna göre, poliribosomları da etkileyerek bu kompleksi 30S ve 50S ünitelerine ayrılmasına yol açar. Bu durum polipeptidin inhibisyonuna neden olur. Linkomisinin klorlu bir bileşiği olan clindamycin'de aynı etkiye sahiptir.

Puromycin: Puromisin yapı bakımından t-RNA'nın terminal aminoasit adenosin kısmına benzer. Ribosomda bulunan peptidyl-tRNA bölgesindeki terminal aminoasit adenozin yerini bu antibiyotik alarak ribosomun fonksiyononu bozar ve pelipeptid zincirinin büyümesini engeller. Ökaryotik hücrelere de etkinliği olduğundan kullanılamaz.

Rifamycin: İlk örneği olan rifamycin-B, çok çabuk okside ve hidrolize olarak rifamycin-S'e döner. Rifamisin, RNA polimerase'ı inhibe ederek mRNA sentezine mani olur.

Quinolon'lar: Kinolon'lar geniş spektrumlu sentetik yeni antibakteriyel ilaçlardan olup bakterilerde çok önemli etkinliği (DNA replikasyon transkripsiyon, tamirat, kromozom seperasyonu) olan DNA gyrase'nin fonksiyonu bozarak mikropların ölümlerine yol açar. Bu grupta, fluoroquinolonlardan, ciprofloxacine, danofloxacine, enrofloxacine, norfloxacine, ofloxacine başlıcaları arasındadır.

Sulfonamidler, böbrek bozukluğu hallerinde kullanılamadığı gibi, alerjik orijinli sistemik hastalıklara (kurdeşen, deri döküntüsü, arteritis nodosa, vs. ve kan dyschriasis'ine) da yol açabilirler. Toksik etkileri arasında mide barsak bozukluğu ve kansızlık başta gelir.

Başlıca Sulfonamidler, özellikleri ve kullanıldıkları yerler aşağıda verilmiştir.
- Sulfadiazine, sulfamerazin, sulfamethazine, sulfosomidine, sulfocetomide, sulfisoxale, salicyl azosulfapyridine, sulfafurazole (gentrisin), sulfamethoxazole. Bunlar çabuk absorbe olma ve çabuk atılma özelliği gösterirler. Menenigitis ve idrar yolları infeksiyonlarında kullanılırlar.
- Sulfamethoxpiridiazine (midicel, kynex), sulfamethoxyprmidine, sulfaethylhiadazole, sulfadimethoxyne (madribon). Bunlar çabuk adsorbe-yavaş atılma özelliği gösterirler, idrar yolları ve solunum yolları hastalıklarında kullanılırlar.
- Succinyl sulfathiazole (sulfasuccidine), Phthalyl sulfatamide ve sulfaguadinide. Bunlar Emilmeyen ve barsakta bakteriyostatik etkiye sahip olanlardır. Salmonella ve shigella infeksiyonlarında kullanılırlar.

İsoniazid alan şahıslarda çok fazla piridoksin salgılanır ve bu da sinir uçları iltihabına yol açar. Barsaktan hızla emilir ve idrarla çabuk atılır.

Nitrofuranlar: Nitrofuraldehid bileşikleri olan nitrofuranlar, suda çok yavaş erirler. Genellikle, topikal aplikasyonlar için kullanılırlar. Furoxone diarelerde antibakteriyel etkiye sahiptir. Furadantin ağız yoluyla verilirse absorbe olur ve idrarla atılır. Kan proteinlerine bağlandığı için, kan dolaşımında antibakteriel etki göstermez. İdrar yolları antiseptiği olarak kullanılır. Furazolidone ve nitrofurazone diğer nitrofuronlar arasındadır.

Bazen de spesifik etkenin izolasyonu ve identifikasyonu imkansız olabilir. Bu takdirde çok zaman klinik belirtilere, anamneze ve diğer muayenelere dayanılarak yapılan bir teşhis için, geniş spektrumlu bir antibiyotik denenebilir. Eğer, etkenin izolasyon ve identifikasyonu yapılıp antibiyogramı yapıldığında, o zaman ya aynı antibiyotiğe devam edilir veya değişiklik yapılabilir.

Bütün bu tür olguları göz önüne alarak spesifik etkene yönelik en etkili (sidal) antibiyotiğin seçilmesi ve kullanılması gereklidir.

Mikroorganizmaların antibiyotiklere duyarlılığın saptanmasında, yaygın olarak kullanılan, başlıca 2 yöntem vardır.

Önemli olan nokta, bulunan bu değerlere dayanarak kandaki ilaç yoğunluğunun ne olması gerektiğini belirlemek ve bu konsantrasyonun devamını yeterli sürede sağlamaktır. Genellikle, MİK değerinin üstündeki MLK değerlerinden uygun olanı seçilir ve kısa süre içinde bu yoğunluğa ve infeksiyon odağına ulaşabilmek için verilecek doz ve zaman ayarlanır.

Bu yöntemde en önemli nokta, ilk 24 saat içinde inhibisyon zonu içinde hiçbir koloni görülmezken, inkubasyon 48 saat'e çıkarıldığında, bu zon içinde koloniler oluşmaya başlar. Bu durumda, MİK ile MLK değerlerini kesin belirlemede acele edilmemesi gerekeceğini ifade eder. Bu yönden dikkatli olmak çok lazımdır.

3) Diğer teknikler: Mikrotitrasyon ve agar içinde dilusyon yöntemleri daha az başvurulan teknikler arasındadır.

2) Mutasyonlar: Mikroorganizmalarda bulunan veya sağaltım sırasında genetik düzeyde (bazlar arasında) oluşan mutasyonlar, antibiyotik ve kemoterapötiklerin bakteride etkili olduğu hedef bölgelerde bazı değişiklikler meydana getirerek, antibiyotiklerin bunlara bağlanmasına ve böylece olumsuz etki meydana getirmelerine mani olurlar.

Böyle variyasyonlar bakterilere dirençlilik kazandırırlar. Örn. bakterilerde protein sentezinde önemli rolleri olan 30 S ve 50 S'lik ribozomlarda meydana gelen değişikliklerin Erythromycin, Chloramphenicol, Kanamycin, Tetracycline, vs. karşı oluşan dirençte önemli payları vardır.

5) Uygun kombinasyonların yapılmaması: Birbirlerinin etkisini azaltacak veya değiştirecek türde iki antibiyotiğin kullanıldığı durumlarda bu ilaçların mikroorganizmalar ve dolayısıyla da infeksiyon üzerine herhangi bir etkisi olamaz. Hastalığın ilerlemesine ve hayatı tehlikeye sokacak boyutlara ulaşmasına neden olur. Mikroplar böyle durumlarda aktivitelerini kolayca sürdürürler.

Bakterilerde folik asit sentezini inhibe eden Sulfonamidler, dehidropteroate sentetase enziminde ve Trimethoprimler de dehidrofolate redüktase enziminde modifikasyonlar oluşturarak kemoterapötiklerin zararlı etkisini ortadan kaldırırlar.

Cıvaya karşı dirençlilik de cıva bileşiklerinin volatile redüksiyonları inaktive edilerek etkisiz hale dönüştürülürler.

8) Transpozonlara bağlı dirençlilik: Bakterilerde genom veya plasmid içinde de bulunan bir veya birden fazla transpozon (Tn), aynen plasmid gibi, bazı enzimlerin sentezini kodlayarak antibiyotiklere karşı bakterilerde dirençlilik oluşturabilirler. Bazı transpozonlar çok sayıda ilaca karşı dirençlilik genleri taşıyabilir ve bunları aktarabilirler.

9) Hücre membranının transfer sisteminde değişiklik: Membranda, intrasitoplasmik boşlukta bulunan bir çok enzimin transport sisteminde değişmeler oluşturularak antibiyotiğin girişi azalır (Tetracyclinler, Aminoglikozidler, Chloramphenicol, vs. olduğu gibi).

Aşağıdaki tabloda bazı kematerapötiklere karşı oluşan dirençliliğini mekanizması belirtilmektedir.

Mikroplar üzerinde dezenfektanların etkisi logaritmik bir tarzda meydana gelir. Bir bakteri populasyonu letal maddelerin etkisine maruz bırakılırsa, belli bir birim zaman için, populasyonda belli sayıda azalmalar görülür ve ölüm kinetiği eksponensiyal bir karakter taşır. Eğer, canlı kalanların logaritmasının zamana karşı değerlendirilmesi yapılırsa, düz bir çizgi elde edilir. Canlı kalanların gerçek sayısını bulabilmek için, başlangıçtaki mikrop sayısını (N₁), aradan geçen süreyi (t) ve bu süre sonundaki canlı kalan mikrop sayısını (N₂) bilmek gereklidir. Buna göre, ölüm oranı kinetiği (K) aşağıdaki formülle hesap edilir:

Eğer bir suspansiyon içinde aynı türden çok sayıda mikroorganizma varsa, bunları öldürmek için geçen süre de o oranda fazla olur. Çünkü, ölümler, belli zaman dilimleri içinde, logaritmik bir tarzda meydana gelmektedir. Örn, suspansiyon içinde 1 ml'de 2 x 10⁴ mikroorganizma varsa ve birer dakika aralıkla uygulanan dezenfeksiyon esasına göre, mikropları öldürmek için geçen süre 6 dakika kadardır.

Bu duruma göre 6 dakika sonra 1 ml. içinde canlı mikrop kalmayacak ancak 100 ml. içinde 2 mikroorganizma canlı bulunabilecektir. Eğer, bakteri sayısı 2 x 102 ise,

Aynı sonuca 4 dakika sonra ulaşılabilir. Bu nedenle bakteri sayısı ile, bunları öldürmek için geçen süre arasında logaritmik bir ilişki vardır. Dezenfektanın konsantrasyonu artırılırsa, canlı kalanların oluşturduğu grafik eğrisi düz bir çizgi halinde olmasına karşın, düşük konsantrasyonlarda bu eğri sigmoid karakterdedir (ölme hızı, başta yavaş, sonra hızlı ve tekrar yavaştır). Bu son durum sterilizasyon veya dezenfeksiyon için önemlidir. Süre sonunda bazı mikroplar veya sporlar canlı kalabilirler.

1- Yoğunluk: Kimyasal maddeler yoğun eriyikler halinde iken mikrobisid, sulu veya düşük konsantrasyonlarda da mikrobistatik etkiye sahiptirler. Ancak, yoğun eriyikler, ekonomik olmadığı gibi, hem vücuda ve hem de eşya üzerine zararlı etkide bulunurlar. Yoğunluğun artması ile mikrobisidal etki arasındaki bu bağlantı devamlı değildir. Belli bir konsantrasyondan sonra, artık tesirin değişmediği görülür. Örn. dezekfektanın başlangıçtaki yoğunluğu %1 iken, bu %2'ye çıkarılırsa etkisinin de, bir misli artacağı anlamına gelmez veya etki bir misli artmayabilir (belki, bir miktar artabilir). İkinci kez yoğunluk bir kat daha (%4) artırılırsa, öldürme oranında eskiye oranla büyük bir artış görülmez. Bu durum, konsantrasyonun artmasıyla, öldürme oranının sabit kaldığı bir düzeye kadar devam eder. Bundan sonra yoğunluk artsa da, öldürme oranı değişmez. Bu nedenle de, dezenfektanların en iyi etki sağladığı bir optimal yoğunlukları vardır. Bu optimal yoğunluk fenol için %2-5'dir.

2- Kimyasal yapısı: Dezenfektanlar kimyasal yapılarına göre organik ve inorganik olmak üzere 2 kısma ayrılırlar. Organiklerin etkisi yapılarındaki karbon ve hidrojen sayıları ile orantılı olarak artar. İnorganiklerin tesiri ise bunların suda iyonize olma kabiliyeti ile ilişkilidir. Fazla iyonize olabilen asitler (HC, H₂SO₄, vs.) veya alkaliler (NaOH, KOH, vs.), etki bakımından, daha az iyonize olanlardan, daha fazla tesire sahiptirler.

Mikroplara Ait Nedenler

Tek bir mikroorganizmadan oluşmuş kültürdeki bütün mikropların dirençleri birbirinin aynı olmayıp aralarında farklar vardır. Bazılarının az, diğerlerinin ise çok dirençli olmasına karşın populasyonun büyük çoğunluğu ortalama bir duyarlığa sahiptir ve bu değerler, birbirine yakındır. Ekstrem limitlere sahip (çok az ve çok fazla duyarlı) bakterilerin sayısı ise genellikle azdır. Bu durum normal bir dağılım karakteri gösterir. Böyle bir populasyonda, çok duyarlı olanlardan, az duyarlı olanlara doğru ölme süresinde bir uzama görülür. En duyarlılar ilk önce ve daha az duyarlılar da, direnç sırasına göre, daha sonra ölürler.

4- Mutantlar: Dezenfektanlar uygun seçilmez, yoğunluğu iyi ayarlanmaz ve yeterli süre boyunca kullanılmazlarsa hem etkisi istenilen derecede olmaz ve hem de o dezenfektana karşı dirençli yeni generasyonlar meydana gelebilir. Bu oluşan nesiller, artık o dezenfektandan etkilenmezler. Böyle durumları göz önüne alarak dezenfektanların seçimini iyi yapmalı, prospektüse uygun olarak kullanmalı ve icap ederse başka bir etkili dezenfektandan da yararlanmalıdır.

1- Süre: Bir dezenfektanın kimyasal yönden etkili olabilmesi için, yeterli bir süre mikroplarla temas etmesi gereklidir. Bu zaman dilimi, dezenfektanın kimyasal karakterine ve kullanılan yere göre değişebileceği gibi, mikroorganizmanın özelliğine (kapsül, spor, mikrop türü, Gram pozitif, Gram negatif mikroplar, v.s.) ve kökenine de (bakteri, virus, mantar) bağlıdır. Etki süresi kısa olursa, mikrobisid etkiden ziyade, mikrobistatik tesir elde edilir ve mutantlar oluşabilir.

2- Sıcaklık: Eritken olarak veya sulandırmak için kullanılan sıvının ılık veya sıcak olması, dezenfektanların etkileri üzerine olumlu yönde tesir eder. Isı, yüzey gerilimini azaltır, viskoziteyi düşürür, buna karşın iyonizasyonu arttırır. Sıcaklık düştükçe iyonizasyon ve etki azalır, buna karşılık öldürme süresi uzar. Isı, ayrıca, kimyasal ve fiziksel reaksiyonların hızını da arttırır. Bu nedenle sıcaklık ile süre birbirine ters orantılıdır (ısı arttıkça öldürme süresi kısalır). Örn. fenolün 10 °C' de ve %1.45 konsantrasyonu ile 20 °C' de %1.15 yoğunluğunun etkisi, 30 dakika içinde aynıdır.

Aynı şekilde, 20 °C' deki fenol solusyonu, S. aureus üzerine 10 °C' deki solusyondan 5 defa daha fazla etkilidir. Bu faktör 5, dezenfeksiyonun ısı katsayısıdır (Q₁₀). Bu katsayı, ısıda meydana gelecek 10 °C 'lik artma için mikroorganizmaların ölme derecesini ifade eder. Dezenfeksiyonun Q₁₀'u organizmalara, dezenfektan ve diğer faktörlere göre değişebilir. Bir dezenfektanın ısı katsayısı 20 °C 'dekinin 25 katı (5 x 5 = 25) ve 50 °C' de 125 katı (25 x 5 = 125) olacak demektir. Bunun pratik değeri çok fazladır. Dezenfeksiyonda, bu nedenlerle, ısı mümkün olduğu kadar yüksek tutulmalıdır.

3- Ortamın pH'sı: Ortamın asitlik veya alkalilik derecesi, optimal pH limitlerinden ne kadar fazla ayrılırsa, mikropların dirençleri üzerine olumsuz yönde etkiler ve ölme sürelerini kısaltır. Hidrojen iyon konsantrasyonu aynı zamanda dezenfektanların iyonizasyonuna da etki eder. Her dezenfektanın, en fazla iyonize olabildiği minimal ve maksimal pH limitleri vardır. Örn. tetanoz sporları 105 °C' de ve pH. 1.2'de 4 dakikada, pH 7.2'de ise 25 dakikada, ve pH 10.2'de ve 11 dakikada ölürler.

4- Dış maddeler: Dezenfeksiyonun başarılı olabilmesi için, mikropların, kimyasal maddelerle direk temasa gelmesi çok önemlidir. Etrafı organik (kan, serum, vücut sıvıları, idrar, gaita, dokular, mukoid salgı, diğer ekskret ve sekretler, v.s) ve diğer maddelerle (toz, toprak, yaprak, v.s.) sarılı olan mikropların ölmesi mümkün değildir. Böyle örtücü role sahip dış maddeler, aynı zamanda, dezenfektanları inaktive edebileceği gibi, etkisiz olan veya başka tesire sahip bileşikler haline de getirebilirler. Bu nedenle, bir yeri veya bir eşyayı dezenfekte etmeden önce kaba temizliği yapılır ve bundan sonra uygun olduğu saptanan dezenfektanla uygulamaya geçilir.

6- Yüzey gerilimi: Dezenfektanların diğer bir özelliği de, ortamın yüzey gerilimini düşürerek hücre duvarının semipermeabilitesini bozmasıdır. Yüzey geriliminin düşmesi ile dezenfektan, bakteri yüzeyi ile direk ve sıkı temasa gelir ve dezenfektanın ıslatma ve yayılma kabiliyeti de artar. Bu durum ortamdaki kimyasal maddelerin bakteri yüzeyinde toplanmasına ve beslenmenin bozulmasına neden olur. Bazı hallerde kombine dezenfektanın kullanılması, ozmotik basıncı yükseltmek ve yüzey gerilimini düşürmek için gerekli olabilir.

7- Oligodinamik etki: Bazı kimyasal maddelerin yoğun konsantrasyonları toksik olmasına karşın, düşük yoğunluktaki eriyikleri ise, aksine üremeyi teşvik edici bir etkiye sahip olunabilir. Bakır (Cu), altın (Au) ve gümüş (Ag) böyle tesire sahiptirler. Bu maddeler, mikrop ekilen bir katı besi üzerine konursa, metal iyonlarının yayılması nedeniyle etraflarında dar veya geniş bir inhibisyon alanı meydana gelir. Bunun genişliği, madde içindeki esas metalin yoğunluğuna bağlıdır. Ancak, yayılan metalin oranı az ise, inhibisyon alanı yerine, normalden çok daha fazla bir üreme halkası görülebilir.

8- Kimyasal antagonism: Bazı kimyasal maddelerin etkisi diğer, substanslar tarafından inaktive edilebilir ,değiştirilebilir veya etkisi olmayan başka şekle dönüştürülebilir. Örn. dilue HgCl₂ ün etkisi, ortamda glutation veya sistein bulunursa veya katılırsa, giderilir. Bu maddeler HgCl₂ ile birleşerek, bakteri enzimlerindeki (---SH) gruplarının serbest ve aktif kalmasını sağlarlar. Çünkü, HgCl₂ , sülfidril gruplarına karşı özel bir affinitesi vardır.

Dezenfektanlar, genellikle, yüzey gerilimini düşüren ve ozmotik basıncı yükselten bir karakterde olduklarından, hücre membranlarının yarı geçirgen özelliğinin bozulmasına, beslenmesinin aksamasına, metabolizmanın durmasına ve ölümlere neden olurlar.

Mikropların hipertonik bir ortamda bulunması, içerden dışarı suyun çıkmasına yol açar ve mikroplarda dehidrasyon meydana gelir. Bu durum metabolizmanın bozulmasına sebep olur ve bakteriyi öldürür (plazmoliz). Diğer taraftan da, yüzey geriliminin düşmesi kimyasal maddelerin bakteri yüzeyi ile direk temasa gelmesini kolaylaştırır ve ortamda bulunan maddelerin bakteri yüzeyinde toplanmasına neden olur. Bu durum da, beslenmeyi bozar ve yine bakteriyi öldürür. Bu etkilerin yan ısıra, bazı dezenfektanlar bakteri membranlarında zedelenmeler ve tahribat yaparak membranların bütünlüğünü bozarlar. Aktif ve pasif transport sistemi önemli derecede aksar. Bazıları da hücre duvarını parçalayarak protoplast ve sferoplastların meydana gelmesine neden olur ve sonra bunları da tahrip ederler.

1- Fenol ve fenol bileşikleri: Asit fenik (C₆H₅OH, fenol, karbolik asit): Mikroorganizmalar üzerine yoğunluğuna göre mikrobisid veya mikrobistatik olarak etkileyen fenolün, dezenfeksiyon amacı ile, genellikle %2-3 solusyonları kullanılır. Asit fenik'in sabunlara katılarak kullanılması, suda erime veya nüfuz kabiliyetini artırır. Ancak, çok fazlasının, ters etkisi vardır. Bakterileri veya aşıları inaktivasyonda, serumların muhafazasında, fenolün %0.1-0.2 oranında yapılan solusyonlarından yararlanılır.

Fenolün aktivitesi, yapısında bulunan halkada yapılan yer değiştirmeler ile artırılabilir. Bu esasa göre elde edilen, metil fenol, orto meta ve para kresol ve halogenlenmiş fenolün etkisi, normal fenolden daha fazladır. Lizol %5 yoğunluğunda deri, yara, çamaşır, eşya, hastane odaları, idrar, gaita, kraşe, vs. maddelerin dezenfeksiyonunda kullanılır. Rezorsinol (hidroksifenol), hafif bakterisidaldır. Bunda bulunan alifatik yan zincirin değiştirilmesiyle antimikrobial tesiri artırırlar. Buna karşın, suda erime kabiliyeti azalır. Bisfenol, fenollü dezenfektanlar arasında bakterisidal, fungisidal ve az toksik olması ile fazla tercih edilir. Bu bileşikte, karbondan-karbona oksijen, sülfür veya alkalen ile bağlanmış iki fenol halkası bulunur. Fenol bileşikleri arasında yukarıdakilerden ayrı olarak ortohidroksidifenol ve klorlanmış metilen ve sülfürlü bileşikleri de önemli yer tutar. Hekzaklorfene, sabunlarla birlikte kullanılır. Bitionol, sülfür ihtiva eden bir sülfür klorfendir. Bu madde suda az, alkali ve organik solventlerde fazla erir. Klorhekzidin, deri antiseptiği olarak kullanılır.

Fenolik dezenfektanlar, hücre membranında yapı bozukluklarına neden olur ve proteinleri presipite ederler. Özellikle, membrana bağlı olan oksidase ve dehidrogenase enzimleri inaktive olurlar. Bunların yanısıra, fenoller yüzey gerilimini düşürerek bu yolla da etki yaparlar. Fenol, aynı zamanda dezenfektanların standardizasyonunda da kullanılır.

a) Katyonik deterjanlar: Bunlar quaternar amonyum bileşiklerinden oluşmuş yüzey aktif maddelerdir. Kendilerinde bulunan hidrofobik kısım, pozitif elektrikle yüklü olan hidrofilik kısımla denge halindedir. Böyle bir madde bakteri ile karşı karşıya gelirse pozitif yüklü kısım, bakterinin negatif elektrikle yüklenmiş olan ve membranda bulunan fosfolipidlerin fosfat kökü ile reaksiyon verir. Bu sırada deterjanın polar olmayan kısmı da membranın hidrofobik olan porsiyonlarının içine girerek etkisini sürdürür. Bu durum, bakterideki yarı geçirgenlik özelliğini bozar ve membranda bulunan fosfor, nitrogen, protein, lipid ve diğer önemli substanslar arasındaki bağlantılarda kopmalar meydana getirir. Böylece, membrandaki maddeler arasındaki bütünlük bozulur. Dezenfektan hücre içine girdikten sonra da etkisine devam ederek çok önemli göreve sahip olan enzimleri denatüre ve inaktive eder.

Quaternar amonyum bileşikleri, genellikle, amonyum klorid derivatlarıdır. Bunlardaki hidrojenler yerine birçok radikaller girebilir. Böyle radikaller arasında alkil gruplar önemlidir. Radikallerin girmesi çok sayıda yeni bileşiklerin sentezlenmesine yol açar. Zephiran, ceepryn, phemerol, diaparane, cetavlon, roccal, laurodin bu tür deterjanlar arasındadır.

Katyonik deterjanlar, Gram pozitif ve negatif mikroplar için bakterisidal etkiye sahiptirler. Anyonik deterjanlarla aralarında uyuşmazlık bulunduğundan, birbiriyle olan karışımları etkisiz kalır. Bu nedenle katyonik deterjanlar, anyonik olmayanlarla birleştirilebilirler. Alkali sular aktivitelerini arttırır. Asidik ve sert sularda presipitasyon göstermezler. Proteinler katiyonik deterjanları inaktive edilebilirler.

b) Anyonik deterjanlar: Anyonik deterjanlar suda dissosiye oldukları zaman negatif elektrikle yüklü iyonlar meydana getirirler ve düşük pH'da bile aktivite gösterebilirler. Anyonik deterjanlar arasında sabunlar önemli yer tutarlar. Bunlar yüksek yağ asitlerinin sodyum veya potasyum tuzlarıdır. Yumuşak sabunlar KOH ile ve sert sabunlar da NaOH ile elde edilirler. Sabunlar, yüzey gerilimini düşürür ve suyun ıslatma kabiliyetini arttırırlar. Birçok maddeler sabunlara katılarak kullanılabilirse de, ancak, bu maddelerin esas etkisi de azalabilir. Örn. kresol ihtiva eden sabunun etkisi, sadece kresoldan daha azdır.

Anyonik deterjanların tesiri genellikle Gram pozitif etkenlere karşıdır. Gram negatiflere etkisi çok zayıftır. S. pneumoniae ve T. pallidum etkenleri üzerine bakterisidal tesire sahiptir. Anyonik deterjanlar arasında sabunlardan ayrı olarak sodyum lauryl sulfate ve alkil benzen sulfonat da bulunur.

3- Organik solventler: Etil alkol (CH₃-CH₂OH, etanol): etil alkol, genellikle, mikrobistatik etkiye sahip olup derinin dezenfeksiyonunda kullanılan bir antiseptiktir. Dezenfeksiyon amacı ile %50-70 oranında sulandırılarak kullanılır. Metil alkol (CH3.OH, metanol): Etkisi etanoldan daha zayıftır. Aseton (CH₃.CO.CH₃) ve eter (CHCl₃): Antibakteriyel etkisi olması nedeniyle sıvıları steril tutmada kullanılır. Katıldığı kültürlerden de kolayca uçar. İsopropilakol (CH₃-CH.OH.CH₃): Daha az uçucu olması nedeniyle uygulama imkanı kolaydır. Toluen'den (C₇H₃), sıvıları muhafaza etmede yararlanılır.

05.01.02. Proteinleri Denatüre Edenler

Bazı kimyasal maddeler, mikropların protein karakterinde olan yapısını koagule veya denatüre ederler. Protein özelliğinde olan enzimler, bu tarzdaki kimyasal ajanlardan çok etkilenirler. Enzimlerin denatüre olması bakterinin ölümüne neden olur. Böyle etkileyen kimyasal maddeler arasında asitler ve alkali'ler başta gelirler.

Asitlerin etkisi, ortamdaki serbest hidrojen (H+) iyonlarına ve alkalilerin tesiri de serbest hidroksil (OH-) iyonlarına bağlıdır. Bu durum, bu maddelerin iyonizasyon kabiliyetleri ile ilişkilidir. Fazla iyonize olabilen mineral asitler (HCl, H₂SO₄, HNO₃, H₃PO₄), az iyonize olan organik asitlerden (laktik asit, asetik asit, propionik asit, butirik asit, v.s.) daha etkilidirler. Fermantasyon asit'lerinin bazıları gıdaların ve silajların muhafazasında kullanılırlar. Bunlar, hafif bakterisidal veya bakteriostatikdirler. Kuvvetli asitler, tahriş edici olduklarından kullanılamazlar. Asit borik (H₃BO₃), %1-3 oranında göz antiseptiği olarak kullanılır. Propionik asitin (CH₃-CH₂-COOH) mantarların üremesine mani olucu etkisi vardır.

Alkalilerin etkisi de bunların dissosiasyon durumu ile orantılıdır. Fazla iyonize olabilen alkaliler (NaOH, KOH vs), zayıf alkalilerden (NH2OH, Ca(OH)₂, Na₃PO₄, v.s.) daha etkilidirler. Bu izaha ters düşen Ba(OH)₂, zayıf bir baz olmasına karşın, Bu iyonların toksik etkisi nedeniyle, mikroplar üzerine bakterisidal tesir yapar. Kuvvetli alkaliler, genellikle, bakterisid, virusid ve sporisid etkiye sahip olduğundan uygun dilusyonları dezenfeksiyon amacı ile kullanılabilir. Zayıf alkalilerden süthanelerin ve süt kaplarının dezenfeksiyonunda yararlanılır.

Asit ve alkalilerin yukarda bildirilen etkileri yanı sıra, polipeptid zincirindeki aminoasit sıralarını ve zincirin karakteristik yapısını bozabilirler. Bazıları da DNA'da kopmalar meydana getirirler.

Kimyasal maddelerden bir kısmı, mikroorganizmalardaki enzimlere ve bunların katalitik etkiye sahip olan bölgelerine veya substanlarla birleşen fonksiyonel gruplarına (--SH, amid, imidazol, indol, v.s.) karşı affiniteleri vardır ve bunlarla özel bağlantılar kurarlar. Böyle durumlarda enzimin kimyasal yapısı, biyokimyasal karakteri ve aktivitesi çok fazla değişikliğe uğrar ve inaktive olarak çalışamaz duruma gelir. Örn. siyanidler, sitokrom oksidase'ye; fluoridler, glikolize; üç değerli arsenik bileşikleri karboksilik asit siklusuna ve dinitrofenol oksidatif fosforilasyon'a mani olurlar. Formaldehid, anyonik deterjanlar ve asit boyalar enzimin amino ve imidazol gruplarıyla, katiyonik deterjanlar, bazik boyalar, enzimlerin asitik grupları ile, sublime de sulfidril grubu ile özel bağlar kurarak enzimlerin aktivitesini bozarlar.

1- Ağır metaller: Cıva, gümüş, bakır ve arsenik (As) yalnız veya bileşikleri halinde bulundukları zaman mikrobisidal ve mikrobistatik etkiye sahiptirler. Cıva ile gümüş bu bakımdan başta gelir. Ağır metallerin antimikrobial etkisi, enzimin sülfidril (--SH) grubu ile birleşmesi nedeniyledir.

Metallerin bu etkisi ortama yüksek oranda sülfidril katılmakla giderilebilir. Burada metaller, sonradan ilâve edilen sülfidrillerle birleşir ve enzimin aynı grubu serbest kalır. Sublime (HgCl₂): Enzimlerin sülfidril gruplarına karşı özel bir ilgisi olan cıva, toksik ve madeni malzemeyi tahrip edici bir özelliğe sahiptir. Ellerin dezenfeksiyonunda %0.1 eriyiği kullanılır. Organik cıva bileşikleri (merthiolete, mercurochrom, mercarbolide, merphanylnitrate, mertoxol, merolxyl, metaphen, mercresin), daha az toksik ve daha az irritandır. Bu nedenle de deri ve mukozalarda antiseptik olarak kullanılırlar. Merthiolete, serum ve aşılara 10^-4 oranında prezervatif olarak katılır. Kullanıldığı yerlerde bulunan organik maddeler, cıva bileşiklerinin etkisini azaltır. Cıva iyonları, enzimlerdeki sülfidril (---SH) grupları ile birleşerek -S-Hg-S - bağları kurar ve enzimleri inaktive duruma getirir. Eğer ortama -SH radikalleri ihtiva eden thioglycollic asit katılırsa, cıvanın etkisine mani olur. Gümüş (Ag): Lokal antiseptik olarak %1 oranında gonokok ve göz hastalıklarında, ve organik bileşikleri de (argyrol, argonin, protargol) burun, boğaz ve göz dezenfeksiyonlarında yararlanılır. Gümüş preparatları, daha ziyade eriyebilir gümüş tuzları ve kolloidal gümüş halinde antiseptik olarak kullanılırlar. İnorganik gümüş bakterisidal olmasına karşın toksik ve irritandır. Bakır sulfat (CuSO₄): Algisid ve fungisid etkiye sahiptir. Balık hastalıklarında, havuzların dezenfeksiyonunda ve balıkların banyolarında kullanılır.

2- Tuzlar ve iyonlar: Katyonların bakteriler üzerine tesiri hem olumlu ve hem de olumsuz yönde görülebilir. Düşük konsantrasyondaki katiyonlar üremeyi stimule etmesine karşın yüksek konsantrasyonlar inhibitör veya öldürücü etkiye sahiptirler (NaCl, gibi). Ağır metallerin (Ag, Hg, Cu, v.s.) toksisitesi, bunların ortama bıraktıkları serbest metal iyonları ile ilişkilidir. Katyonların toksisitesi bunların valansları ile bağlantılıdır. Bu sıraya göre katyonlar, K, Na, NH₄, Li, Sr, Mg, Ba, Sa, Mn T1³⁺, Sn, Ni, Ti⁺, Zn, Cu, Fe²⁺, Fe³⁺, Co, Pb, Al, Ce, Cd, Ag, Hg şeklinde sıralanırlar.

Anyonlar da aynı katyonlar gibi, az oranları üremeyi hızlandırır (Cl, I, NO₃, SO₄, PO₄). Ancak oksalat, asetat, ve sitrat iyonlarının baskılayıcı etkisi vardır.

Tuzların, katyon ve anyonlar gibi, az yoğun eriyikleri üreme üzerine olumlu yönde, yoğun eriyikler ise inhibitör veya öldürücüdürler. Monavalan tuzların etkisi, ortama, bivalan tuzların katılmasıyla giderilebilir (veya tersi). Bivalan katyonlar, genellikle, monovalanlardan daha toksiktirler. Aynı şekilde, ağır katyonlar da, hafiflerinden daha tesirlidirler. Örn. HgCl₂, MgCl₂' den daha fazla toksiktir.

3- Oksidan maddeler: Oksijenli su (H₂O₂, hidrojen peroksit): Hafif antiseptik etkiye sahip olan oksjienli su, %3 oranında yara ve derinin dezenfeksiyonunda kullanılır. Dokularda kolayca ayrışır (H₂O + O₂). Bunun yerine (ZnO₂, Çinkoperoksid) ve urehidrojen peroksid (CO + (NH₂)₂ H₂O₂) kullanılır. Potasyumpermanganat (KmnO₄): Kristal halinde ve menekşe renginde bir kimyasal madde olup %0.1-0.2 oranında yara ve havuz, formolle kombine edilerek de oda, barınak kuluçka makineleri, vs. dezenfeksiyonunda kullanılır. Dezenfekte edilecek yerde bulunan organik maddeler, erimeyen manganez dioksidin teşekkülüne neden olurlar ve KmnO₄'ü inaktive ederler. Ozon (O₃), suların dezenfeksiyonunda ve perasetik asit (CH₃.CO.O.OH), kuvvetli oksidan bir madde olup, gaz halinde odaların dezenfeksiyonunda yararlanılırlar.

Oksidan maddelerin bir kısmı oksijen vererek ve bir kısmı da maddeden oksijen çıkararak etkilerler.

Halogenler: Klor (Cl₂): Klorun sudaki eriyikleri suların ve havuzların dezenfeksiyonunda kullanılır. Klorun su ile birleşmiş şekli kuvvetli oksidan etkiye sahiptir.

Klor bileşikleri, sularda serbest klor çıkararak etkilerler. Klorun gaz veya bileşiklerinin kullanma alanı çok geniştir. Şehir sularının dezenfeksiyonda 1 ppm (10-6) oranında klor kullanılır. Ortamda bulunan organik maddeler klorun etkisini azaltır.

Kloridler: Sodyum hipoklorid (NaOCl) ve kalsiyum hipoklorid (Ca(OCl)₂), klor ihtiva etmesi nedeniyle havuzların, suların ve süthanelerin dezenfeksiyonunda kullanılır. Kalsiyum hipoklorid, %5-7 oranında süt endüstrisinde, NaOCl'da %1 oranında evlerde ve %5-12 oranında süt ve gıda endüstrisinde dezenfeksiyon amacı ile kullanılırlar. Hipokloridlerin etkili maddesi, suda eriyince oluşturdukları, hipokloroz asittir (HClO).

Kloraminler: Kloraminler, klorlu dezenfektanlar olup hipokloridlerden daha az dayanıklıdırlar. Gerek organik ve gerekse inorganik kloramin bileşikleri (monokloramin, dikloramin, azokloramin, vs.) suda eridikleri zaman aynı şekilde hipokloroz asit meydana getirirler.

Kireç bileşikleri: Dezenfeksiyon amacı ile sönmemiş kireç (Ca (OH)₂), kireç kaymağı (klor gazı geçirilmiş sönmüş kireç), kireç sütü (bir kısım kireç + üç kısım su) v.s. bileşikler suların, barınakların v.s. yerlerin dezenfeksiyonunda kullanırlar.

4- Alkilen maddeler: Formaldehid (CH₂O): Gaz halinde ve irritan bir maddedir. Paraaldehid halinde polimerize olur. Sıvı şeklindeki formaldehid formol (formalin) %37-40 oranında formaldehid ihtiva eder. Formaldehid, proteinlerin karboksil, hidroksil, veya SH gibi fonksiyonel gruplarını alkile eder. Bu grupların alkile olması ile proteinler inaktive olurlar. Alkilasyon, hidrojen atomları yerine hidroksimetil grubunun girmesiyle meydana gelir. Formaldehid bakteriler ve sporlar üzerine etkilidir. Formol, odaların, kuluçka makinelerinin, alet ve malzemenin dezekfeksiyonunda kullanılır. Ayrıca, aşıların ve toksinlerin inaktivasyonunda %0.1-0.2 eriyiklerinden yararlanılır. Etilen oksit (CH₂O.CH₂): Suda fazla eriyebilen etilen oksit, 10.8°C'nin altında sıvı ve bu derecenin üstünde de gazdır. Etkisi bakımından formaldehide benzer. Yanıcı olması nedeniyle %90 CO₂ veya fluorokarbonla kombine edilerek kullanılır. Mikrobisid etkisi yanı sıra, DNA ve RNA'da bozukluklar yaparak mutagenik olarak tesir eder. Betapropiolakton (C₂H₄O₂): Mikrobisid, iritan ve alkilan özellikte bir maddedir. Bakteri ve virusların inaktivasyonunda 1-5 ppm. oranında kullanılır. Odaların dezenfeksiyonu için 25 °C' de ve %70-80 relatif rutubette, 2-4 ppm. miktarı 2-3 saat süre için yeterlidir.

Boyalar: Boyalar, mikroorganizmaların DNA'sı ile birleşikler oluşturarak bunun aktivitesine, replikasyonuna ve protein sentezine mani olurlar. Bazik boyalar, asit veya nötr boyalardan daha etkili olup, mikroplardaki nukleik asit yapısında bulunan fosforik asit grubu ile reaksiyon verirler. Bunun sonucu olarak ta DNA'nın replikasyonu ve protein sentezleri durur ve bakteriler ölürler. Boyaların mikrobisid ve fungisid etkileri yanı sıra, mutagenik bir özellik de taşırlar.

Mikrobiyoloji laboratuvarında, mikropları boyamada, selektif besi yeri hazırlamasında, mikropların direncini tayinde ve tip ayrımında çeşitli karakterdeki (asit ve baz) boyalardan yararlanılır. En çok kullanılan boyalar arasında, jansiana moru, metilen mavisi, fuchsin, brillant yeşili, malaşit yeşili v.s vardır. Gram pozitif mikroplar, boyalara, Gram negatiflerden daha duyarlıdırlar. Malaşit yeşili balık havuzlarında 1 ppm oranında dezenfektan olarak, metilen mavisi ve kristal violet te algisid ve fungisid olarak kullanılırlar. Mikroorganizmalar, boyaların çeşitli konsantrasyonlarında inhibe olurlar. Örn. S. aureus, malaşit yeşilinin 1/1.000.000, E. coli ise 1/30.000 yoğunluğunda üremezler. Selektif besi yerlerine kristal violet, metilen mavisi, brillant yeşili 1/100.000 oranında katılır. Burada, Gram pozitifler üremezler. Brusella etkenlerinin tip tayininde, fuchsin ve thionin'den yararlanılır. Akridin boyaları (akriflavin, tripaflavin, v.s.) da bakterisid ve bakteriostatik etkileri yanı sıra mutagenik tesire de sahiptirler. Akridin boyaları, bakteri ve memeli hücrelerinde nukleik asit sentezini bozarlar.

05.02. Dezenfektanların Değerlendirilmesi

1- Üremekte olan mikroplara etki: Dezenfektan maddenin, uygun bir sıvı besi yerinde seri dilusyonları yapılır ve bunun üzerine test mikroplarından (S. typhi ve S. aureus 'un 24 saatlik broth kültüründen 0.1 cc.) ekilerek uygun ısıda inkubasyona bırakılır. Belli bir süre sonra üreme gözle, kontrolle karşılaştırılarak, değerlendirilir. Üreme görülmeyen en düşük konsantrasyon minimal inhibisyon kat sayısı (MİK, minimal inhibitör konsantrasyon) olarak değerlendirilir. Ayrıca, bu son dilusyondan, broth ve agara ekimler yapılarak, dezenfektanın mikrobistatik veya mikrobisid etkisi tam olarak tespit edilir.

B) Fenol indeksi (fenol koefisient): Muayenesi istenen ve suda eriyebilen dezenfektanın 1/300, 1/350, 1/400, 1/450, 1/500, 1/550, 1/600, 1/650 ve fenolün de ayrı olarak dilusyonları yapılır 1/80 1/90, 1/100 ve üzerine test mikrobundan (Örn, S. aureus 'un 24 saatlik sıvı kültüründen 0.5 cc.) konur ve 20 °C' de su banyosuna bırakılır. Sonra, 5-10 ve 15. dakikalarda dezenfektan ve fenolden birer öze dolusu alınarak 10 cc'lik buyyona ekilir. Kültür 48 saat etüvde tutularak sonuç gözle değerlendirilir. Aşağıdaki örnekte fenol indeksi = 400/90 = 4.4'dir.

Fenol indeksi, fenol bileşiklerini tespitte işe yaramasına karşın diğer dezenfektanlar için o kadar uygun bir yöntem olmamaktadır. Çünkü, dezenfektanların mikroplar üzerine olan etkileri farklıdır ve etkilerin oluşması için geçen süre de ayrıdır. S. aureus için olan bu indeks, diğer mikroorganizmalar için farklı olabilir.

D) Toksisite testi: Kullanılan dezenfektanların insan ve hayvanlara toksik olup olmadığının tesbiti için bu test yapılır ve önemi de fazladır. Bu amaçla deneme hayvanları, leukositler, doku kültürü ve embriyolu yumurtaya olan toksik etkileri incelenir. Embriyolu yumurtada ELD₅₀/0.1 ml., deneme hayvanlarında LD₅₀/0.1 ml., leukositleri tahrip eden dilusyonları, doku kültüründe genellikle tavuk embriyo kalp fibroblastları kullanılır ve bunun üzerine olan etkisi infektif doz (DKİD₅₀ /0.1 ml.) tayin edilir. Kimyasal maddenin canlı dokular üzerine olan lokal toksik etkisi ile mikroplar üzerine olan etkisi arasında titre farkı olmalıdır. Diğer bir ifade ile, canlı ve üremekte olan dokulara olan toksik titresi çok az, buna karşılık mikroplara olan etki titresi fazla olmalıdır. Bu nedenle, toksisite indeksi (Tİ), embriyonik dokunun üremesine mani olan minimal dozun (A)/test organizmayı öldüren minimal doza (B) oranı (A/B) olarak kabul edilir. Bir dezenfektan için en uygun durum, üremekte olan dokulara yoğun konsantrasyonda toksik, buna karşılık yüksek sulandırmalarda mikroplar üzerine olan etkisi mikrobisidal olmalı ve toksisite indeksi çok düşük olmalıdır. Aşağıdaki çizelgede bazı germisidlerin toksisite indeksleri gösterilmiştir.

- (A): Doku üremesine mani olan en yüksek dilusyon
- (B): S. aureus üremesine mani olan en yüksek dilusyon
- (Tİ) : Toksisite İndeksi ; A/B
- (Fİ) Feneol İndeksi ; S. aureus.

Toksisite indeksi (Tİ), bir bakıma şöyle de ifade edilebilir. Üremekte olan hücreler üzerine etkili olan minimal dozun (A), mikroplar üzerine etkili olan minimal doza (B) oranı (A/B)'dir. Bu oranın sonucunun çok düşük olması dezenfektan için uygundur.

E) Aktivite genişliğinin tayini: Bir dezenfektanın, test mikropları dışında diğer vegetatif mikroorganizmalar, sporlar, mantarlar ve viruslar üzerine olan etkileri de aynı birinci madde de bildirildiği gibi tayin edilir. Burada dezenfektanın uygun ısıda 10 dakika içinde mikrobisid etki gösteren en düşük konsantrasyonu (veya minimal inhibitör konsantrasyonu) hesaplanır. Bu etki agar ve brothlara ekim yapılarak değerlendirilir.

F) İnaktivasyon testi: Dezenfektanlar laboratuvarlarda, genellikle, mikroplarla direk temasa getirilir ve ona göre sonuçlar değerlendirilir. Halbuki pratikte., mikroplar her zaman açıkta değildirler. Özellikle, etrafları çeşitli organik (kan, idrar, serum, gaita, vücut sıvısı, v.s.) ve inorganik maddelerle sarılmıştır. Dezenfektanlar bu maddeleri geçerek mikroplara etkilemediği gibi, bu maddeler dezenfektanları inaktive ederler ve bazen bunlarla birleşerek özel bileşikler oluşturabilirler. Bu nedenle, laboratuvarlarda, dezenfektanların etkileri ölçülürken, ortama çeşitli organik maddeler (serum, idrar, gaita, mukoz, süt, v.s) konarak deneme yapılır ve sonuçlar buna göre değerlendirilir.

Laboratuvarda yapılan denemelerde, dezenfektanla mikrop belli süre temasa getirildikten sonra, mikrobisid durumun saptanması için, agara ekilerek mikrop sayımı yapılır. Ancak, ekim için alınan karışımda (mikrop + dezenfektan), yeni ekilen ortamda üremeye mani olacak kadar dezenfektan da alınmış ve aktarılmış olacaktır. Buna mani olmak için etkeni, dezenfektanın etkisinden kurtarmak gereklidir. Aksi halde, değerlendirmeler yanlış olabilir. Böyle durumlarda, yeni besi yerlerine, dezenfektanın etkisini gideren fakat mikrop üzerine etkili olmayan maddeler katılabilir. Eğer böyle bir madde yoksa, broth içinde dilue ederek deneme yürütülür. Diğer önemli bir nokta da, dezenfektan madde mikroorganizmaların içine girmişse bunu çıkarmak veya etkisini gidermek gereklidir. Ancak, ne kadar dilue edilse bile dezenfektan çıkarılamaz. Bu durumda sıvı besiyerine antagonist veya inaktivatör maddeler ilave edilebilir. Örn. sulfonamidler için, PABA; HgCl₂ için sodyum thioglycolate veya kükürtlü bileşikler; Quaternar ammonium bileşikleri için Tween-80 ve azolectin kullanılır. Gaz dezenfektanlar için ayrı bir yöntem uygulanır. Bakteriler özel bakteri tutan filtrelere, emdirilir ve sonra özel bir kutuya konarak belli ısı ve rutubette içine gaz dezenfektan verilir. Belli süre sonra mikroplar buyyona aktarılır ve inkube edilir. Bir tanede gazlamaya tabi tutulmadan kontrol için bırakılır: Üreme oluşumu kontrolle karşılaştırılarak değerlendirilir. Burada bir ölme beklenemez.

05.03. Dezenfektanlarda Aranan Bazı Özellikler

06. Mikroorganizmaların Kontrol Altına Alınmasında Kullanılan Bazı Terimler

Hastalıkların önlenmesi için üzerinde durulması, bilinmesi ve titizlikle uygulanması gereken en önemli konuların başında patojenik etkenlerin üremelerine mani olunması ve öldürülmesidir. Ancak, sadece bu işlem her zaman yeterli değildir. Hastalara uygulanan sağaltım (medikasyon) yanı sıra, iyi bir dezenfeksiyon, sağlamlara aşı uygulanması (vaksinasyon) ve karantina önlemlerinin ve diğer sanitasyon tedbirlerinin de birlikte kullanılması ve devam ettirilmesi ile infeksiyonun önüne geçilebilir. Aksi takdirde, başarılı olunamaz. Ancak, bu önlemlerin ve diğer sanitasyon tedbirlerinin infeksiyon ajanının türüne (bakteriyal, viral, mantar, vs) veya seyrine (gizli, akut, subakut, kronik, perakut), etkenin özelliğine (sporlu, kapsüllü, antibiyotiklere duyarsız; viruslar, vs) göre bazı değişiklikler göstereceği açıktır.

Mikroorganizmaların üremelerine mani olunmada veya öldürme tarzlarını ifade etmede pratikte birçok terimler kullanılmaktadır. Bunların başlıcaları şunlardır:
- Antibakteriyel: Bakterilerin üremesine mani olunması veya öldürülmesi anlamlarını kapsayan bir terimdir.
- Antifungal (antimikotik): Mantarların üremelerinin inhibisyonunu ve öldürülmesini ifade eder.
- Antimikrobial: Mikroorganizmaların üremelerine mani olan veya öldüren kimyasal, fiziksel ve biyolojik maddeler.
- Antiparaziter: Parazitleri öldüren veya üremelerini inhibe eden maddeler.
- Antisepsis: Sepsise mani olunması anlamında olup, vücuda tatbik edilen kimyasal maddeler yardımıyla mikropların inhibisyonunu ifade eder.
- Antiseptik: El, yüz, kol, bacak, ayak veya vücudun herhangi bir bölgesine, mikropların üremelerine mani olmak, öldürmek veya bunlardan temizlenmek amacı ile uygulanan maddelere verilen isimdir. Pratikte, her ne kadar yukarıda bildirilen anlamda kullanılırsa da kelime olarak, bozulmaya veya putrefaksiyona mani olmayı da ifade eder. Antiseptik maddeler vücuda tatbik edildiklerinden, tahriş edici veya zarar verici bir nitelikte olmaması gereklidir. Bunu sağlamak için genellikle dilue solusyonlar kullanılır ki bunlar da bakterisid olmaktan ziyade, bakteriostatik etkiye sahiptirler.
-Antiviral: Virusların üremelerine mani olan veya öldüren maddeler için kullanılan terimdir.
-Asepsis: Mikroorganizmaların giderilmesidir
-Bakterisid: Bakteriler ve apatojenik bakterilerin vegetatif formlarını öldüren maddeler.
-Bakterisidal: Bakteriler üzerine öldürücü etki yapma durumu.
-Bakteriostasis: Bakterilerin üremelerine mani olunması,
-Bakteriostatik: Bakterilerin üremelerine mani olucu kimyasal, fiziksel, v.s. ajanlar
-Dezenfeksiyon: Kelime anlamı, infeksiyonu giderme veya infeksiyondan arıtılmış hale getirmektir. Dezenfeksiyon, genellikle, hastalık oluşturan etkenin öldürülmesini veya giderilmesini amaçlar. Bu nedenle de dezenfektanlar patojenik etkene karşı özel olarak seçilir ve kullanılırlar. İyi seçildikleri ve usulune uygun olarak kullanıldıkları zaman, dezenfektanlardan o spesifik etkene karşı olumlu sonuçlar alınabilr.
-Dezenfektan: Dezenfeksiyon amacı ile kullanılan kimyasal maddelere verilen isimdir.
-Fungisid: Patojenik olan ve olmayan mantarları öldüren maddeler.
-Fungistasis: Mantarların üremelerine mani olunmasıdır.
-Fungistatik: Mantarların üremelerine mani olan kimyasal, fiziksel, v.s. ajanlar
-Germisid: Mikroorganizmaları (germleri) öldürmek için kullanılan ajanlar
-Germisidal: Mikroplar üzerine öldürücü etki yapma durumu
-Mikrobisid: Mikropları öldüren maddelere verilen isim.
-Mikrobisidal: Mikropların üzerine öldürücü etki gösterme durumudur.
-Mikrobistasis: Mikropların üremelerine mani olunması.
-Mikrobistatik: Üremeye mani olan maddelere verilen genel isim.
-Pastörizasyon: Süt veya diğer sıvı maddeleri 65 °C' de 30 dakika veya 71 °C' de 30-40 saniye ısıtmakla hastalık yapıcı mikroplardan temizleme işlemine verilen isimdir. Ancak, bu ısılara dayanıklı birçok mikroorganizmalar (termofiller) ve sporlar vardır. Bu nedenle de, pastörize edilmiş sütte hastalık oluşturan mikrop bulunmaz, fakat buna karşılık, ısıya dayanıklı olanlar ve sporlar bulunabilir.
-Sporosid: Sporları öldüren ajanlara verilen genel bir isimdir.
-Sporosidal: Sporları öldürme işlemini ifade eder.
-Sterilizasyon: Bütün canlıların öldürmesini amaçlayan ve çok fazla uygulama alanı olan bir mikrop giderme yöntemidir. Pratikte bir çok sterilizasyon yöntemleri vardır.
-Tyndalizasyon: Protein, karbonhidrat ve serum gibi ısıya dayanıksız maddeleri içeren sıvılar veya besi yerlerindeki mikropları gidermede aralıklı (3 gün arka arkaya ve her gün 70-80 °C' de bir saat) ısıtma yöntemi uygulanır. Ancak bu yöntemle, fazla kontamine maddeler sterilize edilemezler.
-Virusid: Virusları öldüren maddelere verilen addır.
-Virusidal: Virusları öldürme işlemidir. Pratikte mikroorganizmaları öldürmede veya gidermede birçok yöntemler kullanılmaktadır.